Dokumenty regulujące zasady programu ESOP (takie jak Regulamin oraz Dokument Przydziałowy) charakteryzują się stosowaniem pewnych określonych mechanizmów, precyzujących kiedy, ile i w jakiej formie dany uczestnik programu, otrzyma wynikające z niego benefity.
Poniżej przedstawimy najistotniejsze z nich.
Vesting.
To mechanizm, według którego uczestnik nabywa prawo do określonych w programie praw wraz z upływem czasu zatrudnienia bądź współpracy. Ma to przede wszystkim na celu ochronę interesów firmy (tj. zminimalizowanie ryzyka, że uczestnik zakończy współpracę zbyt wcześnie) oraz zmotywowanie samego uczestnika do kontunuowania współpracy (tj. okres zatrudnienia/współpracy zazwyczaj powiązany jest ze stopniowym nabywaniem uprawnień zgodnie z zasadą proporcjonalności). Oznacza to, że im dłużej trwa współpraca, tym większe zyskuje się uprawnienia.
Cliff/Minimalny Okres Nabywania Uprawnień.
Często spotykanym rozwiązaniem jest tzw. „Cliff” czyli okres, podczas którego nie dochodzi do nabycia uprawnień, natomiast naliczone (należne) w tym okresie uprawnienia, są przyznane dopiero po okresie Cliff. Minimalny Okres Nabywania Uprawnień to z kolei rozwiązanie alternatywne – cały okres nabywania uprawnień (czyli okres trwania programu dla konkretnego uczestnika) można bowiem „podzielić” na krótsze okresy i przyznawać uprawnienia „cyklicznie” – po zakończeniu każdego Okresu Minimalnego (np. po każdym roku).
Good Leaver, Bad Leaver – okoliczności zakończenia współpracy ze spółką.
Zakres uzyskanych uprawnień wynikających z programu może (choć nie musi) być uzależniony od okoliczności w jakich dojdzie do zaprzestania współpracy/ustania stosunku pracy pomiędzy uczestnikiem programu a spółką. Inaczej bowiem traktuje się uczestnika, który w pewnym momencie decyduje się przejść do spółki konkurencyjnej lub zostaje zwolniony dyscyplinarnie w wyniku działania na szkodę spółki a inaczej takiego który odchodzi z przyczyn od niego niezależnych jak np. w wyniku osiągnięcia wieku emerytalnego, znacznego pogorszenia stanu zdrowia lub zwolnień grupowych.
Standardowo przyjętym w praktyce rozwiązaniem, jest zatem pewne różnicowanie zakresu końcowych korzyści, w zależności od powodów zakończenia współpracy.
Zdarzenie uprawniające do wykonania nabytych uprawnień.
Regulamin powinien precyzyjnie określać kiedy i w jakich przypadkach uczestnik ma prawo do faktycznego uzyskania benefitów wynikających z programu (którymi najczęściej jest świadczenie pieniężne). Zdarzeniami takimi mogą być np.:
(i) sprzedaż całości lub znacznej udziałów/akcji Spółki;
(ii) pozyskanie dużego inwestora zewnętrznego.
Zdarzenia uprawniające do wykonania nabytych uprawnień z reguły uwidaczniają osiągnięcie zamierzonych celów inwestycyjnych lub rozwojowych przedsiębiorstwa. Omawiany mechanizm (w klasycznym rozumieniu) to takie wydarzenie wyniku którego spółka zostaje w całości/istotnej części sprzedana/przejęta lub wyzbywa się kluczowych zasobów za korzystną cenę. Zasadniczo zyski z takiego zdarzenia powinny być redystrybuowane również do posiadaczy Opcji jako osób, które się do niego przyczyniły.
Dla ochrony przedsiębiorstwa, istotne jest dookreślenie warunków krytycznych, tj. takich w przypadku których żadne ze wskazanych w Regulaminie zdarzeń uprawniających do wykonania nabytych uprawnień nie będzie uprawniało posiadacza Opcji do ich wykonania (np. jeżeli – po dokonaniu określonej transakcji – dotychczasowi udziałowcy/akcjonariusze Spółki dalej posiadają więcej niż 50% udziałów/akcji Spółki).
Cena wykonania (exercise price).
W praktyce można spotkać się z dwoma podstawowymi podejściami odnośnie do kosztów realizacji programu, które musi ponieść uczestnik – mianowicie odpłatne i nieodpłatne. W rosnącej liczbie przypadków uczestnicy nie realizują nabytych praw „za darmo”, ale muszą za nie zapłacić określoną cenę, przy czym owa „płatność” następuje wówczas z reguły dopiero po faktycznej realizacji programu. Cena ta (często określana jako Cena wykonania) może być ustalona w sposób sztywny w samym programie, może być też zmienna w czasie wraz z kolejnymi etapami realizacji programu oraz uzależniona od szeregu zmiennych. Zarówno ustalenie ceny (w przypadku ceny sztywnej) jak i parametrów na podstawie których dojdzie do jej wyliczenia, jest jednym z najistotniejszych elementów całego programu. Cena wykonania jest bowiem dla uczestnika kluczowym argumentem przemawiającym za przystąpieniem do programu – powinna ona odzwierciedlać odpowiedź na pytanie o faktyczne korzyści wynikające z przystąpienia do ESOP.
Oczekiwanie od potencjalnego uczestnika zapłaty za realizację uprawnień uzasadnione jest przede wszystkim czynnikiem psychologicznym – uczestnik, który musi za to zapłacić, lepiej odczuje wagę programu.
Często jednak programy motywacyjne o strukturze ESOP nie zakładają żadnej odpłatności po stronie uczestnika. Jest to motywowane chęcią pokazania, że przystąpienie do programu generować może jedynie korzyści – bez jakichkolwiek obciążeń po stronie pracownika/współpracownika.
Ograniczenia zbywania.
Ze względów bezpieczeństwa dla spółki oraz przez fakt, że uczestnictwo w programach ESOP z reguły możliwe jest tylko dla określonej grupy osób (tzw. kluczowych pracowników/współpracowników), jakiekolwiek przeniesienie, zastaw, użyczenie lub inne dyspozycje dotyczące nabytych uprawnień powinny być zabronione. Uczestnictwo w programie, powinno mieć charakter silnie indywidualny.
Stosowanym w praktyce wyjątkiem od tej reguły jest umożliwienie dziedziczenia uprawnień, przy czym spadkobiercy powinny być związani postanowieniami Regulaminu będącego podstawą programu. Dodatkowo, Regulamin powinien precyzyjnie wskazywać ścieżkę postępowania w przypadku spadkobrania uprawnień przez więcej niż jednego spadkobiercę a także zakres praw i obowiązków spadkobiercy.